Zaciągnięcie kredytu, zwłaszcza hipotecznego, który jest spłacany przez kilkanaście a nawet kilkadziesiąt lat, zawsze niesie ze sobą ryzyko, że nie zostanie on spłacony z powodu śmierci kredytobiorcy. Co się wówczas dzieje z pozostałą do spłaty częścią zobowiązania? Od kogo bank będzie się domagał zwrotu pieniędzy? Odpowiadamy na te i inne pytania w oparciu o poradnik przygotowany przez Rzecznika Finansowego.
W interesie każdego pożyczkodawcy jest, by pożyczone przez niego środki wróciły do niego w określonym w umowie czasie wraz z odpowiednim wynagrodzeniem, na które składają się odsetki i różnego rodzaju opłaty. Stąd dokładne badanie zdolności i wiarygodności kredytowej klienta oraz dążenia do ustanowienia zabezpieczeń, które pozwolą wyegzekwować należność. Do najpopularniejszych należą ustanowienie hipoteki na nieruchomości, której właścicielem jest kredytobiorca, wymaganie wykupienia przez niego ubezpieczenia na życie czy też oczekiwanie, by pod umową kredytową podpisał się poręczyciel (albo kilku), czyli osoba, która przejmie na siebie odpowiedzialność za spłatę zobowiązania w razie, gdyby kredytobiorca nie mógł regulować rat..
Wymagalność kredytu po śmierci kredytobiorcy
Zacznijmy od odpowiedzi na pytanie, czy po śmierci kredytobiorcy kredyt musi być spłacony natychmiast czy też obowiązują dotychczasowe warunki jego spłaty? Rozstrzygnięcie uzależnione jest od zapisów umowy kredytowej. Mogą być w niej klauzule mówiące, że w dniu zgonu klienta zaciągnięty przez niego kredyt staje się wymagalny w części pozostałej do spłaty i powinien zostać uregulowany w czasie określonym w umowie.
Jeśli takie zapisy nie znalazły się w warunkach kredytu, to obowiązują podstawowe zasady dotyczące kredytu konsumenckiego. Zgodnie z nimi termin wymagalności roszczeń określany jest dla każdej kolejnej raty osobno (według daty jej uregulowania podanej w harmonogramie spłaty kredytu) i takie zobowiązanie wchodzi w skład masy spadkowej jako jeden z elementów po stronie pasywów (długów).
Odpowiedzialność spadkobierców za spłatę kredytu
Powyższa kwestia rodzi naturalnie pytanie, czy spadkobiercy mogą się uchylić od odpowiedzialności za dług, czyli krótko mówiąc, odmówić jego spłaty? Odpowiedź zależy od stanowiska osób dziedziczących po zmarłym. Mają one do wyboru 3 możliwości:
Podjęcie odpowiedniej decyzji ułatwia wiedza o sytuacji finansowej zmarłego, o tym, czy posiadał on majątek (aktywa) oraz zobowiązania (pasywa) i w jakiej one były wysokości.
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku trzeba złożyć w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym uzyskało się informację o powołaniu do dziedziczenia. Jeśli termin nie zostanie dotrzymany, przyjmuje się, że doszło do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. To najbezpieczniejsze rozwiązanie dla spadkobiercy, gdyż, jeśli w skład spadku nie wchodzi żaden składnik majątkowy, ale same długi, to nie odpowiada on względem wierzycieli zmarłego w żadnej wysokości.
Dodajmy, że odrzucenie spadku oznacza nie tylko brak odpowiedzialności za długi zmarłego, ale i brak możliwości przyjęcia jakiegokolwiek elementu jego majątku.
Sytuacja współmałżonka zmarłego kredytobiorcy
Rozważając odpowiedzialność współmałżonka za spłatę zobowiązania zaciągniętego przez zmarłego kredytobiorcę, trzeba uwzględnić różne możliwości. Najważniejsze to ustalenie, czy małżonkowie występowali jako współkredytobiorcy. Na ogół tak jest przy kredytach hipotecznych, bo wspólne zaciągnięcie zobowiązania zwiększa zdolność kredytową. W takiej sytuacji istnieje wspólna, solidarna odpowiedzialność każdego z kredytobiorców za spłatę długu, czyli, gdy jeden z nich nie może regulować rat, obowiązek ich uiszczania przechodzi automatycznie na drugiego. Nie zmienia tego nawet śmierć jednego ze współkredytobiorców, więc odrzucenie spadku nie wpłynie na wymagalność roszczeń wobec osoby żyjącej.
Jeśli kredyt został zaciągnięty indywidualnie przez jednego z małżonków, to trzeba ustalić, czy istniała między nimi małżeńska wspólnota majątkowa. Jeśli tak, to odpowiedzialność za spłatę zobowiązania przechodzi na żyjącego małżonka. Gdyby podpisali oni intercyzę, czyli umowę o rozdzielności majątkowej, to wówczas mają zastosowanie przepisy dotyczące dziedziczenia.
Rola poręczyciela po śmierci kredytobiorcy
Poręczenie jest umową, w której osoba trzecia zobowiązuje się spłacić dług, gdyby nie zrobił tego dłużnik. Także w tym przypadku mówimy o zobowiązaniu solidarnym, czyli wierzyciel może domagać się spłaty zobowiązania zarówno od dłużnika, jak i od poręczyciela. Odpowiedzialność za spłatę kredytu przez tego ostatniego pojawia się w momencie, gdy kredytobiorca przestał spłacać raty i jego śmierć nie ma żadnego znaczenia.
Bank ma prawo domagać się spłaty kredytu zarówno od spadkobierców, jak i od poręczyciela, który ponosi pełną odpowiedzialność za poręczone zobowiązanie i powinien je zrealizować w takim stopniu, w jakim nie zostało spełnione przez dłużnika za jego życia. Poręczyciel nie ma możliwości ograniczenia swojej odpowiedzialności za dług, tak jak mogą to zrobić spadkobiercy.
Warto wiedzieć, że w razie śmierci poręczyciela, obowiązek spłaty poręczonego przez niego kredytu przejdzie na jego spadkobierców. Kredytodawca może wszcząć postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku po zmarłym poręczycielu, aby ustalić krąg jego spadkobierców, czyli osób odpowiedzialnych następczo za poręczenie, wskutek dziedziczenia.
Trzeba przy tym podkreślić, że poręczycielowi lub jego spadkobiercom, którzy dokonali spłaty kredytu za nieżyjącego kredytobiorcę, przysługuje roszczenie regresowe od głównego pożyczkobiorcy, a w razie jego śmierci – od osób dziedziczących po nim. Inaczej mówiąc, poręczyciel lub jego spadkobiercy mogą domagać się zwrotu na swoją rzecz całej kwoty jaką wpłacili do banku w związku ze spłatą zadłużenia kredytowego.
Możliwość umorzenia kredytu po śmierci kredytobiorcy
Prawo bankowe ani inne ustawy odnoszące się do kredytów (np. ustawa o kredycie konsumenckim) nie mówią nic na temat możliwości umorzenia kredytu po śmierci kredytobiorcy. Taką decyzję może podjąć jedynie kredytodawca po otrzymaniu stosownego wniosku od spadkobierców zmarłego i ma w tym względzie pełną swobodę. W piśmie trzeba oczywiście podać uzasadnienie prośby, np. opisać trudną sytuację życiową (brak pracy), finansową (zmarły był jedynym żywicielem rodziny) lub zdrowotną (długotrwała choroba, niepełnosprawność uniemożliwiająca podjęcie zatrudnienia) wnioskodawcy, która uniemożliwia spłatę kredytu zaciągniętego przez zmarłego.
Z doświadczeń Rzecznika Finansowego wynika, że praktyka banków nie jest w tym zakresie jednolita i wiele zależy od ustalonych przez nie metod działania w tego typu sprawach. Każdy ze złożonych wniosków rozpatrywany jest indywidualnie, a ostateczna decyzja może być odmowna lub mówić o umorzeniu długu w całości lub tylko w określonej części. W ostatnim przypadku dochodzi do zawarcia między bankiem i spadkobiercą porozumienia określającego zasady spłaty pozostałej należności.
Należy zaznaczyć, że umorzenie części lub całości kredytu stanowi dla dłużnika świadczenie nieodpłatne, co rodzi konieczność zapłacenia przez kredytobiorcę podatku dochodowego od osób fizycznych, którego wysokość oblicza się od kwoty umorzonej przez bank.
Znaczenie ubezpieczenia na wypadek śmierci
Zaciągając kredyt, staramy się minimalizować koszty i jeśli tylko jest to możliwe, unikamy wykupywania związanego z nim ubezpieczenia. Mimo wszystko warto rozważyć zawarcie polisy ubezpieczeniowej na życie, która uchroni bliskich przed koniecznością spłaty długu, który im pozostawimy w spadku. Po naszym zgonie odpowiedzialność za spłatę zobowiązania przejmie ubezpieczyciel, o ile nie zajdą okoliczności, które pozwolą mu się od tego uchylić. Może to być np. samobójstwo, spowodowanie wypadku pod wpływem alkoholu lub śmierć w trakcie uprawiania sportów ekstremalnych, których nie obejmowała polisa. Przed jej zawarciem trzeba więc dobrze poznać zakres ochrony i wykaz sytuacji, w których ubezpieczyciel będzie mógł uchylić się od odpowiedzialności.
Unikajmy kłopotów
Śmierć bliskiej osoby to traumatyczne przeżycie i warto zadbać, by nie towarzyszyły jej dodatkowe kłopoty związane ze spłatą pozostawionych po sobie długów. Wskazane jest więc zawarcie towarzyszącego kredytowi ubezpieczenia na życie, informowanie bliskich o swoich zobowiązaniach (pozwoli na podjęcie odpowiedniej decyzji co do zakresu przyjęcia spadku) lub udzielonych poręczeniach kredytowych, a także zachęcenie bliskich do zapoznania się z przepisami, które mogą ich dotyczyć po naszej śmierci.
